ریشه شناسی کلمه بازار
واژه بازار واژه ای فارسی است که در فرهنگ لغت عمید دارای دو معنی مختلف است : اول محل داد و ستد و خرید و فروش کالاها و محل تجمع فروشندگان و خریداران کالا و دوم کوچه ی سرپوشیده ای است که دارای چندین دکان و مغازه باشد . در فرهنگ معین بازار را اولا محل خرید و فروش کالا و در معانی ثانویه به نیرنگ و پیشامد و بهانه و بیهودگی معنا کرده اند .
مقدمه ای بر ساختار اصلی بازار
وقتی شما در بافت تاریخی بازار های ایران قدم می زنید گویی در بطن تاریخ و همگام با مردمانی که صدها سال پیش در این محل قدم می نهادند. روحتان جلا پیدا می کند و بامفهوم تازه ای روبرو می شوید که در شهرهای مدرن امروزی کمتر با آن مواجه بوده اید .
علاوه بر این بافت تاریخی بازار های ایران برای سیاحان و گردشگران خارجی نیز بسیار جذاب و دل نشین است. مبحث اصلی این مقاله راجع به بازار ها و علی الخصوص بازار بزرگ و تاریخی اصفهان است. پس تا انتهای این مقاله ما را همراهی کنید.
بازار در فرهنگ دیرینه مردم ایران
بازارها در فرهنگ دیرینه ی مردمان ایران زمین نه تنها محلی برای تجارت بلکه از جمله مراکز مهم دینی و فرهنگی به شمار میرفته اند. وجود مدارس و مساجد در بازار های ایران نشانگر توجه ایرانیان مسلمان به نقش فرهنگی آموزشی و نیز نقش مذهبی و دینی بازارها است.
در بازار های تاریخی علاوه بر راسته های اصلی بازارچه های گوناگون نیز وجود دارند که هرکدام غالبا مختص به شغل و حرفه ای خاص هستند. این بازارچه ها زندگی بومیان محلی این مناطق را به خوبی به نمایش می گذارند.
هدف ما در این نوشته آشنایی شما با بازار سنتی اصفهان است.
علاوه بر موارد ذکر شده در بازار های تاریخی ایران شاهد عناصر دیگری نیز هستیم از جمله این عناصر می توان به کاروان سراها، سراها، دالان ها، گرمابه ها، قیصریه ها، تیمچه ها، چهارسو ها و دکان ها (حجره ها) اشاره کرد.
کاروان سراها عمدتا محل هایی هستند که دارای طبقات و حجره های مختلف است. هر کاروان سرا محل خرده فروشی اجناس و کالاهای مختلف بوده است. سراها بیشتر محل عمده فروشی کالاها بوده اند و معاملات بزرگ در آن انجام میشد.
دالان ها عمدتا فضای ارتباطی قسمت های مختلف بازار با یکدیگر هستند که نقش حفاظتی و نگهبانی از قسمت های اصلی را نیز داشته اند.
قسمت های غیر همسان بازار عموما در دالان رفع می شوند و در معماری ایران باستان نظیر معماری ساخت آتشکده ی آذر گشنسب ( در استان آذربایجان غربی ) و تخت جمشید ( در استان فارس) اولین نمونه های دالان ها را می توان یافت.
گرمابه ها
گرمابه ها از دیگر عناصر خاص بازار های تاریخی هستند. ساکنان کاروان سراها، مردمان محلی و کاسبان و بازاریان تن و بدن خود را در گرمابه ها می شستند . خستگی راه و روزهای طولانی را از خود دور می کردند.
گرمابه ها با معماری ویژه و بی نظیر خود جلوه ای بسیار زیبا به بازار سنتی ایران می دهند. از جمله مهم ترین مراکز تفریحی برای گردشگران به حساب می آیند.
قیصریه ها و تیمچه ها
قیصریه ها عمدتا بازار سنتی طویلی بوده اند که در آن سازندگان طلا و نقره و جواهرات قرار داشته اند. در آن اجناسی مانند طلا و جواهرات قیمتی خرید و فروش می گردید
در شهر های قزوین، کرمان، اصفهان، یزد و شیراز شاهد زیباترین قیصریه های ایران هستیم.
تیمچه ها در اصل همان کاروان سرا های کوچک هستند که دارای تزئینات و نقش و نگار های زیبا در سقف و بدنه ی ساختمان هستند .
چهار سو ها
چهارسوها یا چهارسوق ها غالبا محل اتصال و انقطاع دو راسته ی اصلی بازار هستند حجره های آن بسیار گران قیمت می باشند و در آخر به ارائه ی تعریفی از مهم ترین رکن بازار سنتی می پردازیم حجره ها یا دکان ها اصلی ترین عنصر در شکل دهی بازار ها هستند و دراصل وجود بازار بدون وجود حجره ها تعریف نخواهد شد.
از جمله زیبا ترین و برجسته ترین بازار سنتی ایران بازاربزرگ ( قیصریه) اصفهان، بازار وکیل شیراز، بازار اردبیل ، بازار خوی، بازار قم، بازار بزرگ تهران و بازار کاشان را می توان نام برد.
بازار قیصریه یکی از بازار سنتی های اصفهان
شما چه گردشگر ایرانی باشید و یا توریست خارجی؛ چه قصد خرید شیرینی جات و گز و پولکی داشته باشید. اگر قصد خرید سوغاتی؛ بازار سنتی قیصریه و حجره هایی که دورتا دور میدان نقش جهان را احاطه کرده اند. بهترین و سریع ترین انتخاب برای شما خواهند بود.
هر کدام از حجره ها نمایانگر هنرهایی از صفاهان قدیم هستند که برخی از آنها مانند سفید گری و تفنگ سازی در حال فراموشی و برخی دیگر مانند قلم زنی و مینا کاری همچنان به قوت خود پا بر جا هستند.
اگر برایتان این پرسش پیش آمده که سفید گری و تفنگ سازی دقیقا چه شغلی هستند ادامه مطلب را حتما بخوانید.
سفید گری یعنی قلع اندود کردن ظروف مسی که بایست هر دو سال یکبار انجام بگیرد . سطح خارجی ظروف مسی با لایه ای از فلز قلع پوشانده و در اصطلاح سفید می شوند. این کار به منظور زیبایی و نیز افزایش مقاومت ظرف مسی در برابر خوردگی و زنگ زدگی انجام می گیرد.
این شغل در جامعه ی درحال پیشرفت ایران نسبتا کمرنگ است . در رابطه با فن تفنگ سازی نیز باید به این نکته اشاره کنیم. اصفهان در روزگاران قدیم مرکز ساخت اسلحه بوده است.
نقش شاه عباس اول در ساخت بازارهای سنتی اصفهان
شاه عباس اول به علت علاقه ای که به شهر اصفهان داشت. اینکه شهر اصفهان به لحاظ تجاری برتری بیشتر نسبت به سایر شهر ها داشت. این شهر را به عنوان پایتخت خود برگزید. بازار سنتی تفنگ ساز ها را در جهت افزایش جنبه ی نظامی و امنیتی پایتخت ایران در ضلع غربی میدان نقش جهان بنا نهاد.
شرق شناس برجسته ، ژان ژاک شاردن نیز در سفرنامه ی خود از وجود بازار تفنگ ساز ها در کنار بقیه ی بازارهای اصفهان مانند بازار صندوق سازان ، بازار سراجان ، بازار حلاجان ، بازار عطاران و بازار ماهوت فروشان نام برده است.
معماری بازارهای سنتی اصفهان
بازار سنتی اصفهان از زیبا ترین بازارهای تاریخی ایران است. معماری آن توسط استاد علی اکبر اصفهانی معمار برجسته ی دوران صفوی شکل گرفته است.
طبقه سوم این بازار در گذشت سالیان و احتمالا در دوران قاجار دچار آسیب است و ما تنها امروز از دو طبقه ی آن بهره مند هستیم . قیصریه دارای معماری و پیشینه ی تاریخی ویژه ای است . بنا به گفته ی برخی از مورخان طبقه ی سوم این بنا نقاره خانه ای قرار داشته است. در آن اوقات شرعی و هنگام نماز مسلمانان بوسیله ی موسیقی اعلام میشد.
اگر در جلوی ورودی بازار بایستید ، در بالای سر خود شاهد دیوار نگاره هایی از دوران صفوی خواهید بود. علیرغم گذشت زمان و کمرنگ شدن آن بسیار بی نظیر است. در این نقاشی ها شاه عباس در حال جنگ با ازبکان می باشد. البته نقاشی های دیگری نیز از شاه عباس صفوی در موقع شکار در این قسمت وجود داشته است. که با گذشت زمان و بی توجهی و مرمت نکردن آنها دچار مشکل شده اند. اما با این وجود جای بسی خوشحالی است که بازار سنتی قیصریه اصفهان در سال 1317 هجری شمسی در فهرست اثار ملی ایران ثبت شد.
با راهنمایی و کمک گرفتن از لیدرهای محلی شما می توانید از ورودی های مختلف بازار مانند سماورسازها، نیم آورد، مخلص، گلشن، هارونیه و مقصود بیک به بازار اصلی ورود کنید.
درون بازار سنتی چه خبر است ؟
حال که با مفهوم اصلی بازار و قسمت های گوناگون آن آشنا شدیم . بد نیست نگاهی به بازار های ریز و درشتی که در درون بازار سنتی قیصریه اصفهان می باشد آشنا شویم.
_ بازار کفاش ها : بازار کفاش ها در سمت چپ بازار سنتی قیصریه قرار گرفته است. محل عرضه ی انواع کفش دست دوز و ماشین دوز است. شما می توانید انواع کفش های زنانه و بچه گانه و مردانه را در بازار سرپوشیده ی سنتی بیابید.
_ بازار قناد ها : با ادامه دادن بازار سنتی کفاش ها وقتی به سمت راست قیصریه برسید بازار قناد ها را خواهید دید.
این سقط فروش ها از دوران صفوی شکل گرفته است. از دوران قاجار تا به حال در آن انواع گز و شیرینی و پولکی و حتی مواردی چون ادویه جات و عطاری جات نیز خرید و فروش می شود.
بازارهای سنتی در اصفهان
اصفهان زیبایی ها و میراث فرهنگی زیادی دارد اما از نظر غذا های سنتی نیز بسیار غنی است. غذاهای متنوع و لذیذ مانند بریان ، حلیم بادمجان ، کوکو قندی ، خورش ماست ، نخود آب و گوشت و لوبیا از غذاهای متنوع اصفهان هستند . از لحاظ خوراکی ها و شیرینی جات نیز اصفهان زبان زد است. طبع اصفهانی ها شیرینی دوست است و از این رو گز و پولکی و شیرینی نخودچی و شیرینی کرکی جزو خوراکیهای خاص اصفهانی ها است. این اقلام به راحتی در بازار قناد ها در دسترس هستند.
_ بازار آهنگر ها در بازار سنتی
بازار سنتی آهنگر ها از خیابان حافظ تا مسجد شیخ لطف الله ادامه دارد. در قدیم در بافت این بازار بناهایی همچون مدرسه خواجه ملک و حمام و سرای بیگدلی وجود داشته است.
_ بازار مسگر ها در بازار سنتی
بازارمسگر ها بازاری نه چندان طویل از نظر ابعادی ولی بسیار طویل در طول تاریخ است واین بازار که در امتداد کاخ عالی قاپو تا خیابان سپه امتداد پیدا می کند ؛ دارای ورودی های زیادی است و شما به راحتی می توانید با دنبال کردن صدای چکش کاری هنرمندان اصفهانی این بازار را جستجو کنید.
بازار سنتی مسگر ها با قدمتی بیش از چهارصد سال و از دوران پادشاهی صفویان تا به حال همواره محل تولید و ارایه یکی از پر فروش ترین و محبوب ترین صنایع دستی ایران یعنی تولیدات مسی بوده است . صنایع مسی در گذشته تنها محدود به ظروف آشپزخانه ( دیگ و دیگچه و سینی و ملاقه ) می شدند. اکنون ظروف تزئینی و دکوراتیو همچون تابلو های مس کاری شده است. انواع زیورآلات زنانه و گل و گلدان نیز در این بازار به چشم می خورد.
از آنجا که شیعیان دوازده امامی استفاده از فلزاتی مانند طلا و نقره را برای ساخت ظروف جایز نمی دانند. استفاده از ظروف مسی رو به فزونی گذاشت. خود فلز مس نیز بعلت چکش خواری و قابلیت شکل گیری بسیار بالا و نیز قیمت مقرون به صرفه در مقایسه با طلا و نقره ، قابلیت مفتولی شدن و مشبک کاری و کنده کاری روی آن ، به سرعت جای خود را در میان عوام باز کرد .
استفاده از مس قبل از میلاد مسیح
گفتنی است استفاده از مس در دوران مس سنگی ( کالکولتیک ) و با ساخت ابزار آلات مسی در هزاره ی چهارم و پنجم پیش از میلاد مسیح آغاز گردیده است . ایرانیان باستان ( ساکنان مناطق شمالی ایران ) و منطقه ی تپه سیلک ( در کاشان امروزی ) با اهالی مصر و حتی لیدیه مراودات تجاری و بازرگانی داشتند.
_ بازار سنتی زرگر ها :
بازار زرگر ها در محل انقطاع چهارسوی کرباس فروش ها به بازار قهوه کاشی ها قرار گرفته است و محل ارائه ی انواع طلا و جواهرات بصورت عمده و انواع سکه های بهار آزادی است.
آگاهی از بازار سنتی زرگر ها
ساکنان فلات ایران در حدود دو هزار سال پیش از میلاد مسیح ، بوسیله ی مهره ها و دانه های الوان جواهرات و زیور آلات می ساختند که در کنار پوشش و آداب و رسوم شان دارای اهمیت معنوی و مادی فراوانی بوده است . استفاده از جواهرات و زیورآلات از دیرباز در ایران مرسوم بوده است. بیشترین اقبال را در میان اقوام ایل قشقایی و اعراب خوزستان داشته است. در دوران هخامنشیان استفاده از زیور آلات تنوع زیادی داشته است. هم چنین دوران اشکانیان بسیار با شکوه ساخته می شده است.
در دوران ساسانیان به اوج کیفیت و زیبایی خود دست یافت.ساکنان اصفهان پس از غذاهای سنتی اصفهان بازار سنتی زرگر ها به استفاده از این عناصر تزئینی روی آوردند. که تا زمان حال نیز ادامه دارد.
بازار فرش فروش ها در بازار سنتی
فرش های اصفهان بسیار محکم و متعادل هستند. آن ها در عین حال از ظریف ترین فرش های ایران به شمار می روند. فرش های اصفهان زیباترین فرش های ایران است و منبع بسیار موثقی برای پژوهشگران و دوست داران این رشته محسوب می شود. بازار فرش فروشان اصفهان نیز در نزدیکی بازارچه نو و مسجدی بنام مسجد سرخی قرار دارد. از ورودی های بازار سنتی قیصریه قابل دسترسی است. در این بازار انواع فرش های نو و دست دوم با طرح های سنتی و معاصر قابل خرید است .
اکثریت بافندگان فرش در اصفهان این هنر را نسل به نسل و از پیشینیان خود به یادگار حفظ کرده اند. حرفه های مختلف مربوط به فرش اعم از ریسندگی، رنگرزی ، نقشه کشی ، بافندگی ، استاد کاری و حتی مرمت و رفوگری در این بازار همواره در حال فعالیت است.
همچنین استادان و کارشناسان برجسته ی این حرفه نیز در این بازار هستند. دانشنامه وسیعی از فرش و فرش بافی هستند که می توانند راه گشای هنرجویان و کارآموزان این رشته باشند و چراغ راهی باشند تا این هنر اصیل ایرانی حفظ شود و به نسل های بعد انتقال یابد.
فرش های دوره صفوی در بازار سنتی
گواه مطلب فوق وجود فرش های اصفهانی دوره صفویه در موزه فرش ایران ( واقع در تهران، شلع شمالی پارک لاله ) است و در سالیان اخیر ورود رنگ کرم و نوآوری های جدید در طراحی فرش اصفهان مانند ( قالی کرکی ) هنرمندان و بافندگان زیادی را به این عرصه وارد کرده است .
فرش های اصفهانی عمدتا به شکل مستطیل و مربع و دایره و در ابعاد گوناگون در دسترس هستند و هر کدام می توانند طرح های منحصر بفرد من جمله لچک و ترنج ، اسلیمی ، شکارگاهی ، گلدانی ، گنبدی ، محرابی و عکسی داشته باشند .
ساختمان بازار سنتی
ساختمان فرش فروش ها دو طبقه است و سقف گنبدی شکل دارد و تزئینات زیبای کاشی کای و گچ کاری و آجر کاری دارد . سقف های گنبدی بهترین منبع تهویه هوا در داخل بازار و تامین بخش قابل توجهی از نور مورد نیاز حجره ها است.
علاوه بر مثال های فوق الذکر بازار های دیگری نیز در بافت سنتی اصفهان وجود دارند. هر کدام ظرافت و زیبایی خاص خود را دارند. از جمله ی آنها می توان به بازار سنتی هنر ، بازار سماورساز ها ، بازار دروازه اشرف ، بازار ساروتقی ، بازار نجف آبادی ها اشاره کرد.
برای کسب اطلاعات روزمره ، ارتباط با ما ، انتقادات و پیشنهادات و کسب اطلاعات در رابطه با ارگ جهان نما با ما همراه باشید.